Treinen en trams

Treinen in Tilburg

1850-1890 Treinenlijnen Tilburg.
1850-1890 Treinenlijnen Tilburg.

Treinen van de Staatsspoorwegen (SS, 1863)

  • Lijn: Rotterdam (1872) – Moerdijk (1866) – Breda (1863) – Tilburg – Boxtel (1865) – Eindhoven (1866) – Venlo (1867) – Maastricht (1865).
  • Lijn: Tilburg – Riel – Alphen – Baarle-Nassau – Grens – Weelde – Turnhout (1867).
  • Lijn: Tilburg – Den Bosch (1881, daarvoor via Boxtel).

Op 1 oktober 1863 liep heel Tilburg uit om op het nieuwe station de aankomst van de trein uit Breda te aanschouwen. Deze trein reed over de eerste spoorlijn die door de Staatsspoorwegen in Nederland was gerealiseerd en die de aanzet was voor een groter lijnennet in Zuid-Nederland.

1863 Bewijs van toegang tot de feesttrein Breda-Tilburg.
1863 Bewijs van toegang tot de feesttrein Breda-Tilburg.
1894 Advertentie spoorboekjes in de Nieuwe Tilburgsche Courant, 5 oktober 1894.
1894 Advertentie spoorboekjes in de Nieuwe Tilburgsche Courant, 5 oktober 1894.
1903 Station Tilburg gefotografeerd vanaf het tweede perron.
1903 Station Tilburg gefotografeerd vanaf het tweede perron.
1910 De boottrein naar Vlissingen op het traject Boxtel - Tilburg.
1910 De boottrein naar Vlissingen op het traject Boxtel - Tilburg.
1950 Eerste elektrische trein rijdt Tilburg binnen. Langs de Zuid-Oosterstraat keken honderden mensen toe.
1950 Eerste elektrische trein rijdt Tilburg binnen. Langs de Zuid-Oosterstraat keken honderden mensen toe.
1988 Trein D 203, de Loreley, passeert het station Tilburg-West.
1988 Trein D 203, de Loreley, passeert het station Tilburg-West.

Reeds in 1866 werd bekend dat de hoofdwerkplaatsen van de Staatsspoorwegen te Zwolle en Tilburg gevestigd zouden worden. Reden was onder meer de aanwezigheid van een groot open terrein ten noorden van het station. Terwijl het spoor nu midden door de stad loopt, vormde het destijds de noordgrens van de aaneengesloten stedelijke bebouwing. Straatnamen zoals Noordstraat en Noordhoekstraat, ten zuiden van het spoor en de Nieuwstraat (tegenwoordig Lange Nieuwstraat) langs de noordzijde van de werkplaats verwijzen hiernaar. De Atelierstraat, genoemd naar de werkplaats, vormde de toegang vanuit de woonwijken die aan de noordzijde werden aangelegd voor de arbeiders.

Spoorlaan 386 poort spoorlijn.
Spoorlaan 386. Gebouwd in 1906. Goederen voor de achtergelegen bedrijven, waaronder houthandel Van Hoof, konden per spoorwagon via de overbouwde poort tot op het achtererf worden aangevoerd.

Spoorstation Tilburg Centrum

1910 Station Tilburg.
1910 Station Tilburg.
Station Tilburg.
Station Tilburg.
1933 Spoorstation Tilburg Centrum (Spoorlaan).
1933 Spoorstation Tilburg Centrum (Spoorlaan). Gebouwd in 1863 door de Tilburgse aannemer J. van Hoof en in 1961 afgebroken.

Spoorwegovergangen

Er waren in Tilburg twee grote spoorwegovergangen:  

  1. Heuvel – Koestraat.
  2. Gasthuisstraat.
1930 Spoorwegovergang Heuvel - Koestraat.
1930 Spoorwegovergang Heuvel - Koestraat.
1917 Spoorwegovergang Bosscheweg - Insulindeplein.
1917 Spoorwegovergang Bosscheweg - Insulindeplein.
1905 Spoorwegovergang Gasthuisstraat. Stoomtram richting Dongen of Waalwijk kruist de spoorweg.
1905 Spoorwegovergang Gasthuisstraat. Stoomtram richting Dongen of Waalwijk kruist de spoorweg.
1915 Spoorwegovergang Gasthuisstraat.
1915 Spoorwegovergang Gasthuisstraat.

Voetgangersbruggen

Voor beide grote overwegen zijn ijzeren voetgangersbruggen gebouwd. De voetgangers moesten door de stoomwolken lopen. De voetgangersbruggen hebben er gelegen van 1894 tot 1961.

1912 Voetgangersbrug Heuvel - Koestraat.
1912 Voetgangersbrug Heuvel - Koestraat.
1917 Voetgangersbrug Koestraat - Heuvel.
1917 Voetgangersbrug Koestraat - Heuvel.
Voetgangersbrug Gasthuisstraat uitzicht.
Voetgangersbrug Gasthuisstraat uitzicht.

Trein van de Staatsspoorwegen (SS, 1867-1973) met België

  • Lijn: Tilburg-Turnhout

In de volksmond is de lijn Tilburg-Turnhout beter bekend als het “Bels Lijntje”. Er was ook een aftakking naar Goirle voor goederentreinen. In 1898 werd het Nederlandse deel eigendom van de Staatsspoorwegen. Omdat de verbinding Parijs-Amsterdam via Turnhout en Tilburg het kortst was, wilde men de lijn later uitbouwen. Reeds in de beginjaren viel het gebruik echter tegen. In 1973 is de lijn opgeheven. 

Van 1974 tot 1982 reed de Stichting Stoomtrein Tilburg-Turnhout (SSTT) met toeristische stoomtreinritten van Tilburg tot de grens en terug. Sinds 1990 loopt over het tracé van het Bels Lijntje een fietspad.

Trams in Tilburg

1880 Tramlijnen Tilburg.
1880 Tramlijnen Tilburg.
1925 Tramlijnen Tilburg.
1925 Tramlijnen Tilburg.

Tram van de Noord-Brabantsche Stoomtramweg-Maatschappij (NBSM, 1880)

  • Lijn: Koningshoeven – St. Josephstraat – Heuvel – Staatsspoorstation – Gasthuisstraat (evacuatiestation) – Veldhoven (Wilhelminapark) – Goirkestraat –  – Heikant – Lijnsheike – Leharstraat – Loon op Zand – Horst – Besoyen – Waalwijk (1881-1893).
Traject tramlijn Tilburg - Waalwijk (NBSM)
Traject tramlijn Tilburg - Waalwijk (NBSM)
1901 Traject tramijn Tilburg-Waalwijk (NBSM).
1901 Traject tramijn Tilburg-Waalwijk (NBSM). Door de Gasthuisstraat, Wilhelminapark en de Goirkestraat. Langs diverse wollenstoffenfabrieken. No. 10 is de werkplaats en remise aan het Wilhelminapark.

De NBSM is op 4 november 1880 opgericht. De lijn werd op 13 juli 1881 in gebruik genomen. Een enkele reis Tilburg – Besoyen (Waalwijk) kostte 24 cent per persoon.

1900 Trambaan St. Josephstraat.
1900 Trambaan St. Josephstraat.
1905 Trambaan St. Josephstraat.
1905 Trambaan St. Josephstraat.
1906 Trambaan St. Josephstraat.
1906 Trambaan St. Josephstraat.
1935 Trambaan Heuvel.
1935 Trambaan Heuvel.
1935 Tram op de Heuvel richting Spoorlaan.
1935 Tram op de Heuvel richting Spoorlaan.
1906 Een tram van de HB op de Spoorlaan in de richting Heuvel.
1906 Een tram van de HB op de Spoorlaan in de richting Heuvel.
1932 Tram locomotief nr. 7 op de Spoorlaan.
1932 Tram locomotief nr. 7 op de Spoorlaan.
1893 De oudst bekende afbeelding van de stoomtram door de Gasthuisstraat. De erepoort was opgericht ter gelegenheid van het 50-jarig bestaan van de Nieuwe Koninklijke Harmonie.
1893 De oudst bekende afbeelding van de stoomtram door de Gasthuisstraat. De erepoort was opgericht ter gelegenheid van het 50-jarig bestaan van de Nieuwe Koninklijke Harmonie.
1915 Tram in de Gasthuisstraat.
1915 Tram in de Gasthuisstraat.
1900 Remise Gasthuisstraat.
1900 Remise Gasthuisstraat.
1885 Trambaan Veldhoven Goirkestraat.
1885 Trambaan Veldhoven Goirkestraat.
1881-1908 De remise Veldhoven (aan het Wilhelminapark).
1881-1908 De remise Veldhoven (aan het Wilhelminapark).
1915 Trambaan op de Goirkekanaaldijk.
1915 Trambaan op de Goirkekanaaldijk.

Werkplaatsen en remises en een kantoor aan het Wilhelminapark. In 1881 Werd de lijn doorgetrokken naar de Heuvel en in 1882 naar Koningshoeven. Personen en goederen. De lijn liep via langs Café ‘Tramstation’ aan het Wilhelminapark. De aanleiding voor het aanleggen van deze lijn was om voor de opkomende textielindustrie in Tilburg een scheepvaartverbinding te realiseren met als haven de Maashaven in Waalwijk. Tilburg had op dat moment zelf nog geen haven. Het Wilhelminakanaal werd immers pas in 1923 in gebruik genomen. Deze maatschappij exploiteerde ook twee stoomboten. 

2021 Tramstation Veldhoven Wilhelminapark.
2021 Tramstation Veldhoven Wilhelminapark.

Vroeger was de Vèldhoove een herdgang die zich een stuk verder uitstrekte dan de tegenwoordige Veldhovenring en omgeving. Het Wilhelminapark zoals wij dit nu kennen lag daarin vrij centraal, omdat bijvoorbeeld ook een deel van et Gurke erbij hoorde. Aan een uitloper van het Wilhelminapark, tussen het Smidspad en de Goirkestraat, was vroeger de wagenmakerij van Tiesje Dijkmans en vervolgens de boerderij van Zebregs. Op een gegeven moment kocht de maatschappij die de stoomtramlijn naar Waalwijk wilde aanleggen een stuk grond naast Zebregs om daar een wagenloods op te zetten. Tevens informeerde men of hij, Hendrik (Drikske) Zebregs, er iets voor voelde om een tramhalte voor de deur te krijgen. Zebregs zag er wel brood in en zou daarom bijtijds, in 1880, zijn pand ook geschikt hebben gemaakt als café. In ieder geval wordt hij begin twintigste eeuw vermeld als herbergier.

1931 Tramstation Zebregts.
1931 Tramstation Zebregts.

Door de tegenvallende klandizie ging de NBSM in 1893 failliet. De nieuwe eigenaar, de Nijmeegsche Tramweg-Maatschappij, richtte in 1893 de Stoomtramweg Tilburg-Waalwijk op en verkocht de exploitatie van haar lijnen in 1898 aan de Hollandsche Buurtspoorwegen (HB). De HB ondervond in Tilburg concurrentie van de Zuider Stoomtramweg-Mij (ZSM), die in 1904 een tramlijn Tilburg-Dongen had geopend. Dit was gebeurd op voorwaarde dat de HB in 1908 een terrein bij de ZSM aan de Spoorlaan zou krijgen voor de nieuwe vestiging van haar emplacement.

Tram van de Zuider Stoomtramweg-Maatschappij (ZSM, 1881 en 1904)

  • Lijn: Spoorlaan – Veldhoven – Gasthuisstraat (evacuatiestation) – Lange Nieuwstraat – Hasseltse kapel – Dongen – Oosterhout – Breda (geopend in 1881 en 1904, geëxploiteerd tot 1937).

In 1896 projecteerde ZSM een nieuwe lijn van Kaatsheuvel via Dongen naar Tilburg. ZSM begon concurrentie te ondervinden van de Hollandsche Buurtspoorwegen (HB), dat lijnen wilde aanleggen van Dongen naar Waalwijk en Dongen naar Tilburg. Onderzoek raadde ZSM af om een concessie aan te vragen. Toen HB plannen maakte voor een lijn van Waalwijk via Kaatsheuvel naar Dongen besloot ZSM toch de tramlijn Dongen – Tilburg aan te leggen uit vrees voor concurrentie. Eind 1899 werden vergunningen aangevraagd en in 1902 werd de concessie afgegeven. In Tilburg ondervond ZSM problemen van HB, die inmiddels de lijn Waalwijk – Tilburg exploiteerde. Deze weigerde ZSM toegang tot haar spoor te verlenen waardoor het voor ZSM niet mogelijk was om een lucratief eindpunt bij het treinstation van de Staatsspoorwegen in Tilburg te realiseren. ZSM probeerde daardoor een alternatieve route aan te leggen, maar het bestuur van de stad werkte dit tegen. 

In 1901 stelde HB zich dan toch bereid om haar spoor te delen met ZSM en ZSM kocht enkele panden langs het spoor om een emplacement aan te leggen. Door de samenwerking tussen de twee stoomtrambedrijven besloot de stad een stuk grond langs het spoor te kopen om een gezamenlijk emplacement voor ZSM en HB aan te leggen.

1908 Remise van de ZSM op de hoek Spoorlaan en Utrechtsestraat in Tilburg. Op de achtergrond de firma Boink-Meijer en de nog steeds bestaande villa Kerstens.
1908 Remise van de ZSM op de hoek Spoorlaan en Utrechtsestraat in Tilburg. Op de achtergrond de firma Boink-Meijer en de nog steeds bestaande villa Kerstens.

Tram van de Hollandsche Buurtspoorwegen (HB, 1907)

  • Lijn: Spoorlaan – Heuvel – Julianastraat- Piusstraat – Nieuwstraat – Korvelseweg – Goirle – Hilvarenbeek -Esbeek (1907 tot 1934). Met verbinding naar Poppel en Turnhout.
  • Lijn: Spoorlaan – Heuvel – Waalwijk.

De tram Spoorlaan – Waalwijk was eigendom van het in 1895 opgerichte Belgische consortium S.A. Vicinaux Hollandais, in Nederland bekend onder de naam Hollandsche Buurtspoorwegen (HB). Dit was de derde werkgever van deze tram, die oorspronkelijk in 1881 door de Noord-Brabantsche Stoomtramweg-Maatschappij in gebruik werd genomen. werkplaatsen, remises en kantoor bevonden zich tot 1908 aan De Veldhoven (Wilhelminapark) en daarna aan de Spoorlaan.

Sinds 1908 had HB een remise naast die van concurrent ZSM aan de spoorlaan.

De Tilburgers maakten vooral gebruik van deze trams om op bedevaart te gaan naar St. Cornelius in Esbeek, die daar werd aangeroepen tegen stuipen en vallende ziekte. Sinds de jaren twintig kregen de trage stoomtrams concurrentie van autobussen en vrachtwagens.

Concurrentie ZSM en HB. Overname door BBA (1934)

  • ZSM em HB wilden geen gebruik maken van elkaars tramsporen.
  • Beide remises zijn later samengevoegd ten gunste van garages voor de BBA die in 1934 de exploitatie van alle Brabantse stoomtrambedrijven op zich heeft genomen. N.V. Brabantsche Buurtspoorwegen en Autodiensten (BBA).

Opmerkingen

  • Er liep in 1910 ook een tramlijn door de Hasseltstraat. In 1908 lagen er nog tramrails in de Goirkestraat. Aan het Wilhelminapark 1 lag wollenstoffenfabriek Thomas de Beer (thans museum De Pont).
Voetnoot